1 października 1946 w Norymberdze zakończył się główny proces przeciw zbrodniarzom nazistowskim, podczas którego „praca niewolnicza” uznana została jako jedną z podstawowych zbrodni. Troje świadków historii, dwóch mężczyzn i kobieta, mówią o pracy przymusowej jako rodzaju niewolnictwa. Pojęcie „niewolnik” używane jest w różnych znaczeniach.

„Praca niewolnicza“ – czy praca przymusowa w nazizmie była niewolnictwem?

„Polacy mają być niewolnikami wielkiej, światowej Rzeszy Niemieckiej” – ogłosił generalny gubernator Hans Frank w 1939 roku. Systematyczny wyzysk ponad 12 milionów ludzi miał wiele wspólnych cech z historycznymi (i teraźniejszymi) formami pracy niewolniczej i handlu niewolnikami. Jednak nazistowski system różnił się zarówno od niewolnictwa antycznego, jak i amerykańskiego, już choćby przez fakt zagłady żydowskich więźniów; mieli oni "mniejsze znaczenie niż niewolnicy” (B. Ferencz).

Niektórzy niemieccy organizatorzy pracy niewolniczej pociągnięci zostali do odpowiedzialności prawnej. Określone jako "slave labour programme“ deportacje ludności cywilnej do pracy przymusowej były jednym z głównych punktów oskarżenia w procesie norymberskim. 1 października 1946 skazani zostali m.in. Fritz Sauckel i Albert Speer.

W kolejnych dziesięcioleciach praca przymusowa uchodziła za zjawisko uboczne związane z wojną i bagatelizowana. Dopiero w latach 90. znowu powróciło pojęcie „praca niewolnicza”.

W debacie na temat odszkodowań próbowano odróżnić pracę przymusową od pracy niewolniczej – ta ostatnia miała odnosić się do losu więźniów obozów koncentracyjnych. Porównanie niemieckich przedsiębiorców do właścicieli niewolników sprzyjało żądaniom odszkodowań.

Również w indywidualnych wspomnieniach pojawia się pojęcie „praca niewolnicza”. Mianem niewolników określają się niektórzy poszkodowani, zwłaszcza wówczas, gdy opowiadają o upokorzeniach i niesprawiedliwości.

Noty biograficzne

Wasyl B., robotnik przymusowy z Ukrainy, mieszka w Anglii

• 1923: urodzony w Wasilkowie (rejon Szpoła, Ukraina, ZSRR)
• 1939: wykształcenie zawodowe chemika, przerwane w 1941 roku
• 1942: wyjazd do Niemiec; praca w fabyce aluminium w Górnym Palatynacie
• 1945: opuszczenie fabryki po bombardowaniu i praca w rolnictwie  
• po wojnie obóz dla displaces persons
• 1947: wyjazd do Belgii do pracy w kopalni
• 1948: powrót do Niemiec i wyjazd do Anglii
• 1950 i 1966: dwa małżeństwa; dziesięcioro dzieci, praca w zakładzie przemysłowym w Anglii

Relacja:

• Interview za069 »
• długość relacji: 4 godz. 6 min., data nagrania: 13.03.2006, język: angielski

Bloeme E., holenderska Żydówka, ocalona z Auschwitz

• 1926: urodzona w Amsterdamie w żydowskiej rodzinie robotniczej
• 1942: przymus pracy, ucieczka, działalność w lewicowym ruchu oporu w Amsterdamie
• 1943: aresztowanie i transport do Auschwitz
• 1944: praca w fabryce gąsienic czołgowych w podobozie Liebau (dzisiaj Lubawka, Dolny Śląsk)
• 8 maja 1945: wyzwolenie, powrót do Amsterdamu
• 1950: małżeństwo, sześcioro dzieci
• 1964–1999: pracuje na uniwersytecie w Amsterdamie jako psycholożka

Relacja:

• Interview za165 »
• długość relacji: 3 godz. 9 min., data nagrania: 30.06.2005, język: holenderski

Claudio S., internowany włoski żołnierz

• 1920: urodzony w Genui
• 1939: studia geologii
• 1943: podporucznik królewskiej armii włoskiej; po obaleniu Mussoliniego 25.7. i niemieckiej okupacji Włoch 8.9.1943 wzięty do niewoli przez wojska niemieckie
• 1943–1945: w niewoli w Niemczech i okupowanej Polsce, m.in. w obozach w Sandbostelu, Częstochowie, Chełmie, Dęblinie, Oberlangen, Duisdorfie, Kolonii, Forellenkrugu i Wietzendorfie; odmowa powrotu do faszystowskiej armii.
• 1944: obóz karny i praca przymusowa w fabryce spadochronów w Kolonii; pobyt w szpitalu
• 1945: wyzwolenie w Wietzendorfie, w Dolnej Saksonii, powrót do Włoch, kontynuacja studiów
• 1950: małżeństwo, pracuje jako geolog w kraju i za granicą
• 1980: emerytura; liczne publikacje o losach internowanych włoskich żołnierzy

Relacja:

• Interview za126 »
• długość relacji: 5 godz. 31 min., daty nagrania: 07.06.2005, 10.12.2005, 25.02.2006, język: włoski